Ömer Hayyam veya tam adıyla Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam (Farsça: عمر خیام; d. 18 Mayıs 1048 – ö. 4 Aralık 1131), Nişabur doğumlu Fars şair, filozof, matematikçi ve astronom.
Ömer Hayyam, birçok bilim insanınca Bâtıni ve Mutezile anlayışlarına dâhil görülür. Evreni anlamak için içinde yetiştiği İslam kültüründeki hâkim anlayıştan ayrılmış, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri eşine az rastlanır bir edebi başarı ile Rubaiyat halinde dışa aktarmıştır.
Hayyam aynı zamanda çok iyi bir matematikçiydi. Üçüncü dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı “Cebir” adlı eserinde bilinmeyen rakamın yerine Arapçada “şey” anlamına gelen kelimeyi kullanmıştır. Daha sonra onun bu eseri diğer dillere çevrilirken İspanyolcaya “Xay” olarak geçmiştir. Bu kelime, ilk harfine indirgenerek bilinmeyen rakamın simgesi “x” olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Ömer Hayyam, binom açılımını kullanan ilk bilim insanıdır. Hayyam, genelde şiirlerindeki eğlence düşkünlüğünün belirgin olmasından dolayı rubaileri ile ünlenmiştir.
Geçmişte yaşamış olan birçok ünlünün aksine, Ömer Hayyam’ın doğum tarihi günü gününe bilinmektedir. Bunun sebebi, Ömer Hayyam’ın birçok konuda olduğu gibi takvim konusunda da uzman olması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak bulmasıdır.
Rubailerinde Dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir. Akıl yürütürken ne içinde yaşadığı toplumun, ne de daha öncesi zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamış, kendinden önce yaşayanların insanın aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dünyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle de çağını aşarak “evrenselliğe” ulaşmıştır. Ancak unutmamak gerekir ki Hayyam’ın yaşadığı dönem, kendisi gibi çağları aşan ve tarihin gördüğü en büyük düşünürlerden birini yaratacak sosyo-kültürel altyapıya sahiptir. Kendi tarihinin belki de en aydınlık dönemlerini yaşayan İslam dünyasında felsefenin hak ettiği ilgiyi gördüğü, Selçuklu saraylarında ise sentez bir Orta Doğu kültürü (Türk, Hint, Arap, Çin, Bizans) oluşmaya başladığı bir dönemde yaşayan Hayyam, böylece nispeten yansız ve bilimsel bir öğrenim görmüş ve felsefeyi günah saymayan bir toplum içinde özgürce felsefe ile ilgilenebilmiştir.
Hayyam, aynı zamanda dünya bilim tarihi için de önemli bir yerdedir. Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Melikşah’ın isteği üzerine, günümüzde kullanılan Miladi ve Hicri takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi’ni hazırlamıştır.
Okullarda Fransız matematikçi Blaise Pascal’ın soyadıyla anılarak öğretilen “Pascal üçgeni” adlı matematik kavramı, aslında ilk olarak Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim insanlarındandır. Birçok bilimsel çalışması olduğu bilinmektedir. Öklid teoremini yorumlamıştır. Horasan’da da bir rasathanesi vardır. Kendisi, Yunan biliminin savunucusuydu ve ünlü İslam hekimi İbn-i Sina’nın düşüncelerinin takipçisiydi.
Günümüzde pek çok rubai, ünü sebebiyle Hayyam’ın rubailerine karıştırılmıştır. Bilinen kadarıyla Hayyam’ın rubailerinin sayısı 158’dir. Fakat kendisine mâl edilenler binin üzerindedir.
Ayrıca Ömer Hayyam için, tarihteki ilk bilinen savaş karşıtı eylemci yakıştırması da yapılmaktadır.
Hayyam’ın rubailerinin Türkçeye çevirisi birçok farklı çevirmen tarafından yapılmışsa da, rubaileri Türk halkına sevdiren çeviri, Sabahattin Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
İsmi
Gıyaseddin, “inancın omzu” anlamına gelir.
Eb’ul Feth Ömer İbn-i İbrahim adındaki Eb’ul, “baba” anlamındadır. Feth, “fetheden” anlamındadır. Ömer, “hayat” anlamına gelmektedir. İbn-i, kimin oğlu olduğunu belirtir. İbrahim ise babasının ismidir.
Hayyam, “çadır yapan” demektir. Bu isim, babasının zanaatından gelmektedir.
Erken Dönem Yaşamı
Ömer Hayyam, şu an İran’ın sınırları içerisinde bulunan Nişabur kentinde, çadır yapma işiyle uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
Çocukluğunun bir bölümünü günümüzde Afganistan’ın kuzey bölgesinde bulunan Belh’de, tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansuri’nin yanında eğitim görerek geçirdi. Bu eğitiminin ardından Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından olan İmam Nişaburlu Mowaffaq’ın yanında eğitim gördü. Hayyam hayatı boyunca yorulmak bilmeksizin, gündüz vakitlerinde cebir ve geometri çalışmalarında bulundu. Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın danışmanlığını yapmıştır. Geceleri astronomi çalışmaları yapardı. Celali takviminin büyük bir kısmını tamamlamıştır.
Hayyam, Büyük Selçuklu Devleti’nin himayesi altında olduğu İsfahan’daki yıllarında da çok üretkendi.
Matematik
Hayyam hayatı boyunca bir matematikçi olarak ünlüydü. Hayatta kalan matematiksel çalışmaları şunlardır:
– Öklid’in Elementlerinin varsayımlarıyla ilgili zorluklar üzerine bir yorum’ (Risāla fī šarḥ mā aškala min muṣādarāt kitāb Uqlīdis’, Aralık 1077’de tamamlandı),
– Bir çemberin çeyreğinin bölünmesi üzerine’, (Risālah fī qismah rub‘ al-dā’irah, tarihsiz ancak cebir üzerine yapılan incelemeden önce tamamlandı.) ve Cebirle ilgili sorunların ispatları hakkında (Maqāla fi l-jabr wa l-muqābala, büyük olasılıkla 1079’da tamamlandı).
– Ayrıca binom teoremi çıkarılması ve doğal sayılarının kökü üzerine sonradan kaybolan bir inceleme yazdı.
Paraleller Teorisi
Hayyam’ın Öklid’in Ögeleri hakkındaki yorumunun bir kısmı paralel aksiyom ile ilgilidir. Hayyam’ın incelemesi, aksiyomun petitio principii’ye değil, daha sezgisel bir önermeye dayalı ilk işlemi olarak kabul edilebilir. Hayyam, diğer matematikçilerin önermeyi “kanıtlamak” için önceki girişimlerini esas olarak kabul etmesi hiçbir şekilde Beşinci Varsayımın kendisinden daha kolay olmayan bir şeyi varsaydıkları gerekçesiyle çürütür. Aristoteles’in görüşlerinden yararlanarak, geometride hareketin kullanımını reddeder ve bu nedenle Al-Heytham tarafından yapılan farklı girişimi reddeder. Matematikçilerin Öklid’in ifadesini diğer varsayımlarından kanıtlayamamasından memnun olmayan Ömer; aksiyomu, tüm dik açıların birbirine eşit olduğunu belirten Dördüncü Varsayım ile birleştirmeye çalıştı.
Hayyam, Hayyam-Saccheri dörtgeninin tepe açıları için üç farklı dar, geniş ve dik açı durumunu ele alan ilk kişiydi. Onlar hakkında bir dizi teorem kanıtladıktan sonra Varsayım V, dik açı hipotezini takip ettiğini ispatladı ve kendi içinde çelişkili olduğu için geniş ve dar açı durumlarını çürüttü.
Paralel varsayımı kanıtlamaya yönelik ayrıntılı girişimi, Öklid dışı olma olasılığını açıkça gösterdiğinden, geometrinin daha da geliştirilmesi için önemliydi. Dar, geniş ve dik açı hipotezlerinin sırasıyla Gauss-Bolyai-Lobachevsky’nin Öklidyen olmayan hiperbolik geometri’sine, Riemann geometrisi ‘ne ve Öklid geometrisi’ne götürdüğü bilinmektedir.
Tusi’nin Hayyam’ın paralelliklere yaklaşımı üzerine yorumları Avrupa’ya ulaştı. Oxford’da geometri profesörü John Wallis, Tusi’nin yorumunu Latince’ye çevirdi. Cizvit geometrici Girolamo Saccheri’nin, (“euclides ab omni naevo vindicatus”, 1733) çalışması genellikle Öklidyen olmayan geometrinin nihai gelişimindeki ilk adım kabul edilir ve Wallis’in çalışmasına benzerdir.
Amerikalı matematik tarihçisi David Eugene Smith Saccheri’nin “Tusi’ninkiyle aynı lemmayı kullandığını hatta rakamı tam olarak aynı şekilde yazıp lemmayı aynı amaç için kullandığından” bahseder. Ayrıca “Tusi, bunun Ömer Hayyam’a bağlı olduğunu açıkça belirtir ve metinden, ikincisinin onun ilham kaynağı olduğu açıkça görülüyor”der.
Eserleri
Ömer Hayyam’ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinmektedir. Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazmıştır.
Ziyc-i Melikşahi (Astronomi ve takvime dair, Melikşah’a ithaf edilmiştir)
Kitabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind (Geometriye dair)
Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)
Müşkilat’ül Hisab. (Aritmetiğe dair)
İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)
Nevruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)
Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat (Öklid’in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke Fransızca’ya çevirmiştir.)
Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
Muhtasarun fi’t Tabiiyat (Fizik ilimine dair.)
Risaletün fi’l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair).
Levazim’ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)
Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)
Mizan’ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)
Abdurrahman’el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ’nın âlemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)
Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)
Eş’arı bil Arabiyye (Arapça rubaileri)
Fil Mutayat (İlim prensipleri)
