Ali Fuat Başgil, (d. 1893, Çarşamba, Samsun – ö. 17 Nisan 1967, İstanbul), Türk hukukçu ve siyaset adamı. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi anayasa profesörü, senatör ve milletvekili. Cumhuriyet tarihinin ilk liberal kuruluşu sayılan Hür Fikirler Cemiyeti kurucu başkanı ve derneğin aylık yayın organı Hür Fikirler dergisinin sahibi.
Hayatı
Babası Halis Şükrü Efendi, annesi Fatma Hanım’dır. Dedesi Bölükbaşıoğullarından Hafız İbrahim Efendi’dir.
İlkokulu Çarşamba’da okudu. Lise öğrenimine İstanbul’da başladı ve Paris’te tamamladı. İstanbul’da okurken I. Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla beraber eğitimini yarıda kesip 4 yıldan fazla süre Kafkas Cephesinde subay olarak görev yaptı. İstanbul’a döndükten sonra bir müddet ticaret ile uğraşdıktan sonra eğitimini tamamlamak için Paris’e gitti. Paris’te önce Saint-Barbe Lisesi, sonra Buffon Lisesine gitti ve burada lise eğitimini tamamladı. Grenoble Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdikten sonra doktorasını Paris Üniversitesi Hukuk Fakültesinde tamamladı. Daha sonra Paris Edebiyat Fakültesi felsefe bölümü ile Paris Siyasi İlimler Merkezinde de eğitim gördü. Ayrıca Lahey Devletler Hukuku Akademisinin derslerine devam edip buradan da mezun oldu.
1930’da Türkiye döndükten sonra bir süre Milli Eğitim Bakanlığında çalıştı ve 1932’de İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde anayasa profesörlüğüne getirildi. Burada 28 yıl görev yaptı.
Bu arada Hatay’ın bağımsızlığa kavuşmasından sonra 1937’de Hatay Cumhuriyeti’nin anayasasını hazırladı.
1939 yılında ordinaryüs profesör unvanını aldı. O sıralarda sosyalist-komünist görüşlere sahip bir asistanı olup 1960’lı yıllarda Türkiye İşçi Partisi Genel Başkanı olan Mehmet Ali Aybar, hocası Başgil hakkında şunları söylemiştir: “Bilgili, karşıt görüşlere tahammüllü bir hocaydı. Durkheim okulundandı. Tarih, sosyoloji, derslerinde büyük yer tutardı. Savaştan sonra Avrupa’da demokrasiye karşı çıkan sstemleri, bu arada Sovyet rejimini ayrıntılı biçimde anlatırdı derslerinde. Marksizm-Leninizm okutulurdu. Pratik kurları bana bırakmıştı. Öğrencilerle ‘ameli’ çalışmalar yapardık. Demokrasi, faşizm, Marksizm-Leninizm üzerine… Öteki kürsülerin çoğunda asistanların görevi hocayla derse girmekten ibaretti. Alman hocalara çevirmenlik yaparlardı.”
1947’de sık sık özgürlükçü fikirler içeren makalelerinin yayınlandığı liberal-demokrat eğilimli Vatan gazetesinin sahibi ve başyazarı Ahmet Emin Yalman ile birlikte Hür Fikirleri Yayma Cemiyetinin kurulmasına önderlik edip Nisan 1950’de dini hak ve özgürlüklerin savunulması konusunda Ahmet Emin Yalman’la görüş ayrılığı nedeniyle istifa edinceye dek derneğin başkanlığını yürüttü. Derneğin gayri resmi yayın organı konumunda olan Vatan gazetesinin yanı sıra, derneğin resmi yayın organı olarak Kasım 1948 – Eylül 1949 arasında 11 sayı çıkabilen, Ali Fuat Başgil’in sahibi olduğu Hür Fikirler adlı ‘aylık fikir mecmuası’nda özgürlükçü fikirleri savunan yazıları yayınlandı.
1950’lerde akademik çalışmalarının yanı sıra çeşitli uluslararası kongrelerde Türkiye’yi temsil etti.
27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra Millî Birlik Komitesi tarafından Demokrat Parti ile yakın ilişkileri olduğu için “sakıncalı” bulunarak çeşitli üniversitelerden uzaklaştırılan 147’ler listesinde yer aldı. Bir yıl sonra 147’lerin tekrar üniversiteye dönmelerine imkan sağlayan özel kanun çıkarmasına rağmen bunu kabul etmedi, 1961’de emekli oldu.
Ali Fuat Başgil’in Karacaahmet Mezarlığı’ndaki kabri, İstanbul
Ekim 1961 seçimlerinde Adalet Partisi (AP) listesinden bağımsız Samsun Senatörü seçildi. Cumhurbaşkanlığına adaylığını koyması emekli Orgeneral Cemal Gürsel’in cumhurbaşkanlığında ısrar eden askeri kesimden gelen yoğun tepkilerle karşılaştı. Olası bir darbeyi önlemek için, seçimlere katılan CHP, AP, CKMP ve YTP partilerinin liderleri 24 Ekim 1961 tarihinde Cemal Gürsel ve askerler tarafından hazırlanan koşulları içeren protokolü imzaladılar. Aynı gece Başgil, Fahri Özdilek ve Sıtkı Ulay tarafından götürüldüğü Başbakanlıkta bazı Millî Birlik Komitesi üyesi subaylarca eğer Cumhurbaşkanlığına aday olursa “hayatınızı garanti edemeyiz” denilerek uyarıldıktan sonra Cumhurbaşkanlığı adaylığından çekildi ve Cumhuriyet Senatosu üyeliğinden de istifa ederek yurt dışına çıktı.
Bunu izleyen yıllarda Cenevre Üniversitesinde ders verdi, aynı üniversitede Türk Dili ve Türk Tarihi kürsülerine başkanlık yaptı.
1965’te Türkiye’ye dönen Prof. Ali Fuat Başgil, Adalet Partisinin tek başına hükümet kurmasına imkan veren %52 oy oranıyla kazandığı 1965 seçimlerinde AP İstanbul milletvekili seçildi, anayasa komisonu başkanlığı yaptı.
17 Nisan 1967 tarihinde İstanbul’daki evinde kalp krizi geçirerek öldü.
Kabri, Karacaahmet Mezarlığı’nda, Çiçekçi Camisi karşısındadır.
Eserleri
La Vie Juridique des Peuples (Belçika 1939)
Klasik Ferdî Hak ve Hürriyetler Nazariyesi ve Muasır Devletçilik Sistemi (1938)
Esas Teşkilat Hukuku Dersleri (3 cilt, 1940)
Türkiye İş Hukuku (1940)
Vatandaşın Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Müracaat Hakkı (1944)
Hukukun Ana Müessese ve Meseleleri (1947)
Cihan Sulhu ve İnsan Hakları (1948)
Türkçe Meselesi (1948)
Vatandaş Hürriyeti ve Bunun Teminatı (1948)
Demokrasi ve Hürriyet (1949)
Gençlerle Başbaşa (1949)
Din ve Laiklik (1954)
Vatandaş Hak ve Hürriyetlerinin Korunması ve Anayasamızın Eksiklikleri (2 cilt, 1960)
27 Mayıs İhtilâli ve Sebepleri (1963)
